UFAHAMU UGONJWA WA MNAYAUKO WA MIGOMBA

UTANGULIZI

Ugonjwa wa Unyanjano au Mnyauko bakteria wa migomba (Banana Xanthomonas Wilt) umepewa jina lake kutoka kwa bakteria wanaoambukiza na hatimaye kuua mgomba. Ugonjwa huo umeongezeka sana nchini Tanzania tangu ulipogundulika kwa mara ya kwanza mwaka wa 2006 mkoani Kagera ukutokea nchini Uganda. 

Aina zote za migomba hushambuliwa ingawa matokeo ya utafiti yameonyesha uwezekano wa kupatikana kwa aina sugu siku zijazo. Aina kuu ya usimamiaji kwa sasa ni kuzingatia usafi wa shamba: kupanda mazao ya afya, kutumia zana safi za kukatia na kuondoa maua dume ili kupunguza kuathiriwa kupitia wadudu wanaobeba bakteria wakati wanapofyonza utomvu.

VISABABISHI 

Mnyauko bacteria ni ugonjwa unaosababishwa na bacteria wanaofahamika kitaalamu kama Xanthomonas campestris pv musaerum, ambao hushambulia aina zote za migomba na jamii yake. Ugonjwa huu unaosababishwa na bacteria husababisha majani ya migomba kuwa ya njano na kisha kunyauka na kukauka. Pia ugonjwa huu huathiri matunda ya ndizi, shina la mgomba kuoza na hatimaye kufa.

‘pv.’ husimamia kwa neno pathovar na inaonyesha aina fulani ya X. campestris ambayo huambukiza tu migomba pekee na jamii yake ya karibu ya ensete. Hapo awali ilikuwa inajulikana kama X. musacearum. Bakteria wanaweza kuenea kwa njia ya wadudu wanaotembelea maua ya mimea iliyoambukizwa na kisha kulisha juu ya mimea safi na pia kupitia njia ya zana zakukata zilizo na bakteria.

Kimataifa, kuna aina kadhaa za mnyauko bakteria ambazo husababisha dalili sawa na pia kuishi katika njia sawa kama Banana Xanthomonas Wilt. Nyauko hizi zinahusishwa na aina tofauti ya bakteria Ralstonia solanacearum, ambayo haishambulii migomba katika Afrika. 

Migomba iliyoathrika na BXW

UENEAJI 

HISTORIA

Ugonjwa wa unyanjano umekuepo tangu miaka ya 1930, ambapo kwa mara ya kwanza ulijitokeza nchini Ethiopia, na kasha kujitokeza katika nchi za Afrika ya Mashariki mwaka 2001. Ugonjwa huu ulianzia Uganda na kusambaa katika nchi nyingine kama Tanzania, Kenya, Rwanda, Burundi, na Jamhuri ya Congo. Katika nchi hizo uligundulika kwa vipindi tofauti, na hivi sasa upo katika nchi zote za Afrika Mashariki na Kati.

Mwaka 2003 utafiti ulianza kufanyika nchini Tanzania Mkoani Kagera ili kubaini kama ugonjwa huo umeshaenea, ambapo haukugundulika mpaka kufikia mwaka 2006 Januari uligundulika katika kijiji cha Kabale kilichopo tarafa ya Izigo wilaya ya Muleba.

Mnamo Januari mwaka 2006 hadi juni 2012 ugojwa wa unyanjano ulikuwa umeenea wilaya mbalimbali za mkoa huo, isipokuwa wilaya ya Biharamulo huku jumla ya kata 110, vijiji 389 na kaya 56,520 zikiripotiwa kuathirika na ugonjwa huo. Maeneo mengingine ya Tanzania Ugojwa ulithibitishwa ni pamoja na wilaya ya Tarime Mkoani Mara, Chato na Geita katika Mkoa wa Geita, kasulu, Kibondo, na Kakonko Mkoa wa Kigoma pamoja na wilaya ya Ukelewe Mwanza.

UNAVYO SAMBAA

Ugonjwa wa unyanjano huenea kutoka mmea hadi mmea au shamba hadi shamba kwa njia ya viumbe kama vile ndege, nyuki, binadamu, ngedere na tumbili.

Zana

Zana za kufanyia kazi shambani ni moja ya njia zinazotajwa kuchangia kuenea kwa ugonjwa wa unyanjano. Zana kama vile panga, chezo, chimbuo, visu na nyengo (mundu), husambaza ugonjwa huu vinapotumika kuondoka makuti, majani, kuvuna ndizi na kukatakata mashina na migomba ambayo imeathiriwa na ugonjwa huu na kasha kutumika kwenye mimea ambayo haijaathirika bila kuvisafisha. Chimbuo hueneza ugonjwa wakati wa kung’oa vikonyo na kupunguza machipukizi. Nyengo nayo wakati wa kuondoa majani inaweza kueneza ugonjwa kutoka shina hadi shina, au shamba hadi shamba.

Binadamu

Binadamu anachangia kuenea kwa ugonjwa huu anaposafirisha miche ya migomba, ndizi na majani kutoka shamba lililoathirika kwenda sehemu nyengine pamoja na kutumia ua-dume kama kizibo kwenye madumu ya maji au pombe.

Nyuki na Ngedere

Viumbe hawa huweza kueneza ugonjwa wakati wanapofyonza utomvu mtamu kutoka kwenye ua dume la ndizi iliyoathirika, kasha kupeleka kwenye mmea mwengine. Viumbe hawa hubeba bacteria katika miguu yao.

Zingatia: Bakteria wanaosababisha ugonjwa huu huwasafirshwi kwa njia ya upepo wala hewa, na inachukua kupindi cha miezi miwili bila kuona dalili za ugonjwa huu (incubation period)

DALILI MUHIMU 

Ugonjwa huu huweza kutambulika kwa hatua au muonekano tofauti kwenye migomba na mimea mingine ya jamii yake.

• Majani machanga, sehemu ya juu hubanduka na kuonekana kama yamepitishwa kwenye moto, kisha kukauka kwenye ncha na kujikunja. 
• Ndizi huiva kabla ya kukomaa 
• Sehemu ya ndani ya ndizi huwa na rangi ya ugoro na kutoa harufu ya uozo, hivyo binadamu au wanyama hawawezi kula 

Ndizi iliyoharibiwa na unyanjano

• Ndizi huwa ngumu na haiwezi kuiva ikipikwa. 
• Ukikata shina, utomvu huwa wa njano (kata shina kisha subiri kwa dakika 5-15 utaona utomvu mzito wenye rangi ya njano). 

Utomvu mzito uliosababishwa na unyanjano

• Ua dume hunyauka isivyo kawaida, huoza, hukauka na kisha hudondoka 

Ugonjwa wa kuvu wa migomba, unaojulikana kama Fusarium wilt au ugonjwa wa Panama, pia husababisha rangi ya manjano lakini kwenye majani yaliyozeeka. Jani halijikunji na manjano yake ni kali zaidi ikilinganishwa na ya unyanjano. Matunda huendelea kawaida. Dalili ya kutofautisha Fusarium wilt ni rangi nyeusi ndani ya shina ambayo haiko kwenye migomba iliyoambukizwa na mnyauko bakteria/unyanjano.

ATHARI 

Unyanjano ni ugonjwa mharibifu sana unaoathiri kila aina ya migomba. Mimea na matunda huharibiwa. Ugonjwa unaweza kuenezwa mbali kwa njia ya vipandikizi na mabaki ya mimea. Haja kubwa ya ndizi katika Kampala huvutia kuletwa kwa bidhaa kutoka mbali. Habari nyingi kuhusu madhara hutoka Kagera, ambapo ugonjwa huo umesababisha hasara kubwa na ukawa na msisimko wa juu wa katika kuchochea juhudi za utafiti na ushauri wa ugani ili kuudhibiti na kusimamia kuzuka. 

Soma kilimo cha migomba sehemu ya pili

USIMAMIZI (MANAGEMENT)

Ifahamike kwamba ugonjwa huu hauna dawa. Hivyo ni lazima kuchukua hatua madhubuti na kuokoa migomba yetu. Ni muhimu kwa wakulima kuwa na uelewa na ufahamu juu ya ugonjwa huu, madhara yake na kudhibitiwa ipasavyo. Vifaaa vinavyotumika shambani, visafishwe kabla ya kutumika shambani na baada ya kutumika. Fyeka migomba yote iliyoathiriwa na ondoa ua dume kuzuia kuenea kwa ugonjwa.

KINGA – mambo ya kufanya kabla dalili kuonekana

• Mbinu za kitamaduni: (Cultural practices) 

Ugonjwa wa unyanjano huenea kwa njia ya machipukizi ya kupanda, na wadudu ambao huingiza bakteria kupitia maua ya mgomba. Bakteria pia wanaweza kusafirishwa kwenye zana za kukatia. Aina zote za migomba hushambuliwa ingawa ni vigumu kwa bakteria kuambukiza baadhi ya aina mashambani kwa sababu ya hali zao za maua. Aina hizi pia zinaweza kuambukizwa kwa kupitia zana za kukatia ambazo zimebeba bakteria.

Njia muhimu kwa mafanikio ya usimamizi ni uteuzi makini wa machipukizi yasiyokuwa na ugonjwa na kuweka zana za kutumika kwa ajili ya kukata mikungu ya ndizi na majani kuwa safi na zisizo na bakteria. 

Chagua kwa makini machipukizi ya kupanda kutoka maeneo ambapo ugonjwa huo hauko. Pata machipukizi kutoka kwa vyanzo vya kuaminika. Usitumie machipukizi kutoka kwa mimea iliyoathiriwa na BXW, hata kama machipukizi yataonekana kuwa yenye afya. 

Kuondolewa kwa ua dume kwa kutumia mkono au mti panda (ili kupunguza hatari ya kuhamisha bakteria kupitia zana za kukata) kutapunguza athari ya kuambukizwa kupitia wadudu wanaobeba mbelewele na utomvu ambao awali wamezichukua kutoka kwa mimea iliyoambukizwa. Majira ya kuyaondoa ni muhimu; maua dume yanastahili kukatwa haraka baada ya chana ya mwisho. Shida ya njia hii ni kwamba huchukua muda mwingi na baadhi ya wakulima wanaamini kuwa ua dume ni muhimu kwa ajili ya uzalishaji wa juisi nzuri katika aina ya ndizi za kutengeza bia. 

• Mbinu za kikemikali: 

Vifaa vya kukata vinaweza kusafishwa kwa kutumia dawa ya jik (sehemu moja ya dawa na sehemu nne za maji), dawa za mimea ya kienyeji zenye uwezo wa kuua bacteria, kama vile tumbaku au pilipili, au kwa kupitisha kwenye moto. Jik ni njia ya ufanisi zaidi kwa kuua bakteria ingawa wakulima wachache huonekana kutumia njia hii. 

UDHIBITI – mambo ya kufanya baada ya dalili kuonekana

• Mbinu za kitamaduni (cultural practices) 

Ushauri wa awali wakati BXW ilipogunduliwa kwa mara ya kwanza nchini Uganda ulikuwa ni kuchimba na kuchoma koo zima la mgomba. Sasa tunajua kwamba bakteria hawavamii kabisa mmea wote.Ushauri sasa hivi kwa hivyo, ni kung’oa mashina yanayoonyesha dalili ya BXW na kuyatupa kwa makini. Kutoa shina moja kutapunguza kiasi cha bakteria wanaoweza kuambukiza mimea mipya, lakini hii haitaondoa kabisa ugonjwa. Kuchagua vipandikizi vyenye afya na kusafisha vifaa vya kufanyia kazi ndio ushauri mhimu wa kufuata uliobaki. 

• Mbinu za kikemikali: Mmea unapoambukizwa, hakuna tiba ya kudhibiti ugonjwa huo. 

Ushauri: Baada ya wakulima kung’oa migomba yote iliyoathirika na kuiteketeza, inashauriwa kununua mbegu bora kutoka katika vituo vya utafiti ili kuhakikisha wanakuwa na uzalishaji mzuri. Mbegu ya FHIA ni bora zaidi na huzalisha kwa kiwango kizuri.